Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP); pay, endeks ve dövize dayalı opsiyonlar ile pay, endeks, döviz, enerji, emtia, kıymetli madenler, yabancı endeksler, metal ve TLREF üzerine vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasadır. VİOP yerli ve yabancı yatırımcılar için şeffaf ve güvenli yatırım ortamı oluşturarak, yatırımcılara riskten korunma (Hedging), portföy çeşitlendirme, kaldıraç etkisinden faydalanma, etkin fiyat oluşumu ve yüksek likiditeye ulaşım gibi imkanlar sağlamaktadır.

VİOP Nedir?

• Kaldıraç unsuru:
  Vadeli işlem piyasalarında pozisyon almak için o pozisyon değerinin düşük bir oranında başlangıç teminatının yatırılması yeterlidir. Vadeli piyasalarda yatırımcılar gerek fiyat artışlarından gerekse fiyat düşüşlerinden kaldıraçlı olarak getiri elde etme imkanına sahiptirler. Ancak kaldıraç etkisi yatırımcı için spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar etme riskini de içinde barındırır.
• Fiyat düşüşlerinden de faydalanma olanağı:
  Vadeli piyasalar açığa satış imkânı verir. Bu sayede yatırımcılar kısa pozisyon alarak fiyat düşüşlerinden de faydalanabilir.
• Vergi avantajı:
  Hisse senedi veya hisse senedi endekslerine dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinden elde edilen kazançlar %0 stopaja tabi olup, beyan edilmez.
• Portföy çeşitlendirmesi:
  Vadeli piyasalar portföy çeşitlendirmesi ve dolayısıyla riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar.
• Karşı taraf riski:
  VİOP'ta işlemler takas kurumunun (Takasbank) garantisi altındadır.
• Teminatların nemalandırılması:
  Takasbank'ta teminat hesaplarında tutulan Türk Lirası cinsinden işlem teminatları Takasbank Fon Yönetimi tarafından mümkün olan en iyi şartlarda nemalandırılır.

• Hedge ve Arbitraj imkânı;

Arbitraj, piyasalarda işlem gören menkul kıymetin, döviz veya değerli madenin bir piyasada ucuzdan alınıp, aynı malı farklı bir piyasada daha yüksek fiyattan satarak gelir getirilmesi amacını taşımasıdır. Arbitraj fırsatı genellikle anlık olarak aşırı arz veya talebin piyasa dengesini bozmasıyla yakalanabilir. Arbitraj ile risksiz bir şekilde kar elde etme amacı güdülür.  

Hedge, ileri tarihte oluşabilecek finansal risklere karşı korunma amacıyla herhangi bir döviz veya emtia ya da finansal  üründe sahip olunan pozisyonun tam tersi yönünde işlem açmak olarak tanımlanabilir.

Riskten korunmak isteyen yatırımcılar: Bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden ve malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan ve gelecekte meydana gelebilecek beklenmedik değişimlerden korunmak isteyen yatırımcılar vadeli piyasalarda spot piyasadaki pozisyonlarının tersi yönünde pozisyon alırlar.

Fiyat hareketlerinin getirdiği fırsatlardan yararlanmak isteyen yatırımcılar: Fiyat beklentileri çerçevesinde kâr elde etmek isteyen yatırımcılar için vadeli piyasalar özellikle kaldıraç etkisi ile önemli fırsatlar sunar. Kaldıraç etkisi ise aynı zamanda yatırımcılar için risk oluşturabilmektedir.

Arbitrajcılar: Arbitrajcılar, iki veya daha fazla piyasada, üründe ve/veya vadede eş zamanlı yapılan alım satım işlemleri ile risksiz kâr elde etmeyi hedeflerler.

Akşam seansında Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri (BIST 30, BIST Banka, BIST Sınai, BIST Likit Banka ve BIST Banka Dışı Likit 10) ve Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görmektedir.

Normal seans içinde ve sonrasında emrin akşam seansında geçerli olması isteniyorsa, emir gönderilirken "AS (Akşam Seansı)" seçeneği işaretlenerek gönderilmelidir.

Limitli Emir (LMT): Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur.

Piyasa Emri (PYS): Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.

Kapanış Fiyatından Emir (KAP): Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından” emirler karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen “kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece “kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir.

Kalanı Pasife Yaz (KPY): Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının, emrin gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.

Gerçekleşmezse İptal Et (GİE): Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.

Kalanı İptal Et (KİE): Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.

Şarta Bağlı Emir (SAR): Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da daha kötü fiyatlardan Piyasada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur.

Seans Emri (SNS): Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

Günlük Emir (GUN): Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

İptale Kadar Geçerli Emir (İKG): Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

Tarihli Emir (TAR): Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir. “İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket limitlerinin dışında emir girilebilir.

Piyasada gerçekleştirilen alım-satım işlemleri üzerinden;

Pay Piyasası endekslerine dayalı sözleşmelerde borsa payı işlemin her iki tarafından opsiyon sözleşmeleri için prim hacminin ve vadeli işlem sözleşmeleri için işlem hacminin %0,004’ü (yüz binde dört) oranında.

Pay Piyasası endekslerine dayalı sözleşmeler dışındaki sözleşmelerde* ise borsa payı, işlemin her iki tarafından opsiyon sözleşmeleri için prim hacminin ve vadeli işlem sözleşmeleri için işlem hacminin %0,003’ü (yüz binde üç) oranında borsa payı alınır.

VİOP'ta portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılır. Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler Takasbank tarafından belirlenir. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır.

SPAN, portföy riski bazında, takas kurumu ve müşteri detayında gerekli teminatı hesaplayan bir sistemdir. SPAN algoritmasında, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak oluşturulan senaryolar arasından maksimum risk göz önünde bulundurularak, teminat tutarı portföy bazında hesaplanmaktadır.

Sistemde, işlem öncesi ve işlem sonrası olmak üzere iki katmanlı bir risk yönetimi yapısı oluşturulmuştur. İşlem öncesi risk yönetimi, işlem öncesi risk yönetimi uygulaması olan PTRM tarafından yapılmaktadır. PTRM, sisteme girilen emirler ve gerçekleştirilen işlemlerden dolayı karşılaşılabilecek olası riskleri kontrol etmeye ve söz konusu riskleri izlemeye yönelik olarak işlem ve takas platformları ile entegre olarak geliştirilmiş bir risk yönetimi uygulamasıdır. Uygulama ile işlem terminali, FixAPI ve OUCH protokollerinden sisteme gönderilen emirlerin ve gerçekleşen işlemlerin riskleri kontrol edilir. Risk kontrolleri emirler sisteme kabul edilmeden önce (emir öncesi), kabul edildikten sonra (emir sonrası) ve işlem anında olmak üzere farklı aşamalarda yapılabilir.

İşlem sonrası risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. Piyasada gerçekleştirilen işlemler için portföy bazında teminatlandırma yöntemi olan SPAN uygulanır. Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler Takasbank tarafından belirlenir ve duyurulur. Risk yönetimi ve teminatlandırma yöntemine ilişkin olarak Takasbank Merkezi Karşı Taraf Mevzuatı hükümleri uygulanır.